موزه ها و گالری های هر شهر و کشور جزئی از هویت فرهنگی آن منطقه می باشند، توجه به طراحی معماری، دکوراسیون و طراحی نورپردازی می تواند در نمایش و توصیف این هویت بسیار پراهمیت باشند. موزه و گالری مکانی است برای کشف، کاوش و مرور گذشته، حال و آینده و همچنین یادگیری و مشاهده خلاقیت و فرهنگ های گوناگون. بنابراین فضا هایی که بازگو کننده موارد گفته شده باشند، نیازمند فرآیند طراحی علمی است. روشنایی و نورپردازی موزه و گالری یکی از ارکان بسیار مهم در برقراری تامل بین آثار به نمایش درآمده و مخاطبین می باشد.
بررسی فرآیند نورپردازی در موزه و گالری
بناها و فضاهای فرهنگی، مشابه سایر کاربری ها از ریزفضاهای متعددی ساخته شده اند که نوع این عرصه ها و فعالیتی که در آن رخ می دهد مسیر و روند طراحی در روشنایی و نورپردازی را مشخص می کند، اما نکته بسیار مهم در موزه ها و گالری های بزرگ و مهم این است که فضاها و نورپردازی آنها نیاز به بررسی و تحلیل علمی تری دارند. ویژگی هایی مثل نوع نورپردازی، شار نوری، زاویه تابش، رنگ نور، عدم خیرگی و نوع تجهیزات همگی بر اساس استانداردهای تحقیقاتی از مواردی درفرآیند طراحی روشنایی هستند که همگی باید در بخشهای گوناگون و به صورت جداگانه بررسی شوند. پیرو مطلب گفته شده، نخستین گام در نورپردازی، تفکیک عرصه ها از یکدیگر و تحلیل آنهاست به گونه ای که هدف و نیاز هر فضا به صورت جداگانه لیست شود و سپس اصول روشنایی و اطلاعات این فرآیند را برای هر عرصه و جهت طراحی آن فراهم کنیم.
عرصه های موزه و گالری
این اماکن هم مانند سایر کاربری ها دارای فضاهای اصلی و اختصاصی هستند. منظور از فضاهای اصلی، عرصه هایی است که در تمامی گالری ها و موزه ها مشترک وجود دارند، مثل سالن نمایش آثار. بخش های اختصاصی هم به قسمتهایی گفته می شود که برای هر بنایی به صورت سفارشی یا بر اساس نیاز تعریف شده است، مثلا سالن همایش. بر اساس این مهم ریزفضاهای گالری ها و موزه ها به شرح زیر می باشد:
فضاهای اصلی و مشترک
اتاق ها و سالن های نمایش آثار
بخش اداری شامل مدیر مجموعه، کارشناسی، حسابداری و ...
سرویس بهداشتی
آبدارخانه
-انبار نگهداری آثار
راهرو ها و مشاعات
فضاهای اختصاصی و سفارشی
اتاق کنفرانس
سالن همایش
رستوران و کافه
نما خارجی موزه و گالری
تعدادی از عرصه ها مانند آبدارخانه در بین کاربری های گوناگون مشترک است، بنابراین از اصول یکسان و مشابهی در همه کاربری ها برای نورپردازی آنها استفاده می شود. در ادامه به بررسی اصول نورپردازی و روشنایی در عرصه های خاص موزه ها و گالری ها می پردازیم.
چالش های طراحی نورپردازی موزه و گالری
پرواضح است که مهمترین بخش در موزه و گالری، اتاق ها یا سالن های نمایش آثار هنری است. از انجا که آثار به نمایش درآمده ممکن است دارای قدمت تاریخی و ارزشی باشند، حفاظت و نگهداری آنها در حین نمایش از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. نور به عنوان یکی از ارکان اصلی برای دیده شدن آثار در موزه ها و گالری هاست، انتخاب نادرست تجهیزات نورپردازی می تواند به آثار قدیمی آسیب برساند برای مثال بعضی از انواع لامپ های قدیمی هم حرارت تولید می کنند و هم اشع UVساطع می کنند که هر دو مورد در زمان طولانی بر روی آثار هنری اثر مخرب دارند. از زاویه دیگر انتخاب نادرست ادوات، محل نصب و شارنوری اشتباه همگی می توانند خوب دیده شدن اثر هنری را زیر سوال ببرند.
در نتیجه نورپردازی این امکان دارای چالش های گوناگونی است که همواره طراحان روشنایی با آنها دست به گریبانند. از این دست می توان به مواردی مثل کنار هم قرار دادن ویژگی های علمی و استانداردی، اهداف اقتصادی، ساختار معماری، ابعاد و پیچدگی آثار و همراهی با ذهنیت خالق اثر اشاره کرد. هرچه موزه و گالری از اهمیت بالاتر و وسعت بیشتری برخوردارباشد این چالش ها برای دست دندرکاران روشنایی وسیع ترمی شوند.
اصول و استانداردهای نورپردازی موزه و گالری
پارامترهای علمی و پر اهمیت برای نورپردازی موزه و گالری ها که باید استخراج شوند عبارتند از:
شدت روشنایی استاندارد مورد نیاز هر عرصه
کمیت های استاندارد مثل فاصله نصب، زاویه نصب، ارتفاع نصب
رنگ نور و شاخص نمود رنگ
نوع لامپ و نوع چراغ
تکنیک نورپردازی
شدت روشنایی
شارنوری مورد نیاز در فضاهای گوناگون موزه و گالری با توجه به جداول تحقیقاتی مقادیری است استاندارد که طراحان پس از تحلیل فضای کلی مجموعه و جداسازی ریز فضاها از این جداول استفاده می کنند. برای انواع آثار به نمایش درآمده عددی بین 50 تا 200 لوکس نورنیاز است. این بازه با توجه به نوع و تکنیک اثر، ابعاد اثر و فاصله نصب چراغ تعریف شده است. برای مثال برای نقاشی های رنگ روغن عدد 150 لوکس و برای نمایشگاه عکاسی 50 لوکس نوری پیشنهاد می شود.
فاصله، ارتفاع و زاویه نصب چراغ
آثار هنری در موزه ها و گالری ها معمولا در قالب هنرهای تجسمی به نمایش گذاشته می شوند. نقاشی، عکس، مجسمه، ویدئو، اشیا باستانی و گاها اجراهای نمایشی از جمله این آثار هستند. تعداد، فاصله، زاویه نصب چراغ ها با توجه به ابعاد آثار و محل نمایش آنها تعیین می شوند. مثلا این پارامترهای کمی برای نصب تجهیزات روشنایی جهت نمایش یک تابلو بر روی دیوار با نصب ادوات مشابه برای روشن کردن یک مجسمه کاملا متفاوت است. زاویه پیشنهادی برای نصاب اداوات بین 30 تا 45 درجه است. فاصله و ارتفاع چراغ تحت مدیریت زاویه تابش و شدت روشنایی هستند، به این معنی که در هر فاصله و ارتفاعی که نصب می شوند باید زاویه و لوکس نوری گفته شده را فراهم کنند. یادآوری این نکته لازم است که ارتفاع و فاصله نصب با یکدیگر رابطه مستقیم دارند.
رنگ نور و شاخص نمود رنگ
آثار هنری هم می توانند به صورت رنگین و هم به صورت سیاه و سفید ارائه شوند، این موضوع می تواند تا حدی در انتخاب رنگ نوری که آنها را روشن می کند تاثیرگذار باشد اما، بر اساس تحقیقات و در نتیجه آماری که از بازدیدکنندگان گرفته شده است بالاترین انتخاب مربوط به دمای رنگ 3600 کلوین می باشد. از طرفی چراغی که برای نمایش آثار هنری مورد استفاده قرار می گیرد باید CRI آنها بالای 90 باشد تا کیفیت رنگ های آثار به واقعی ترین شکل خود دیده شوند.
نوع لامپ و چراغ
همانطور که پیش تر هم ذکر شد، لامپ های قدیمی مثل خانواده لامپ های رشته ای حامل پرتوهایی از نور مثل اشعه فرابنفش هستند و همچنین حرارتی تولید می کنند که در طولانی مدت برای آثار هنری مخرب است. بهترین تکنولوژی لامپ مورد استفاده برای نورپردازی این آثار، LED ها هستند. همچنین به دلیل اینکه بهترین تکنیک برای نورپردازی فضاهای نمایشگاهی، نورپردازی موضعی است، کارآمدترین تجهیزات در بیشتر مواقع چراغ های ریلی هستند. توجه به این نکته ضروری است که به دلیل تنوع ابعاد و همچنین جانمایی گوناگون آثار، چراغ های ریلی و چراغ های فکی به علت قابلیت تغیر زاویه تابش بهترین انتخاب هستند.
تکنیک نورپردازی
با توجه به تنوع فضاهایی که در گالری ها و موزه ها وجود دارد، طراحان می توانند از هر سه تکنیک نورپردازی استفاده کنند. برای مثال از تکنیک روشنایی عمومی برای راهروها، محل استراحت بازدیدکنندگان و از تکنیک های نورپردازی موضعی و تاکیدی هم برای نمایش آثار هنری بهره ببرند.
نورپردازی نما بیرونی موزه و گالری
تمامی مفاهیم بالا در مورد طراحی روشنایی فضاهای داخلی بناهای فرهنگی گفته شد. در انتهای این مبحث خالی از لطف نیست که اشاره ای هم به نورپردازی نمای بیرونی این مراکز بکنیم. تعدادی از گالری ها و بیشتر موزه ها از نظر طراحی معماری دارای فرم منحصر به فردی هستند که طراحان نورپرداز می توانند با تکنیک های حرفه ای، پوسته بیرونی بنا را هویتی منحصر به فرد ببخشند.
